به گزارش مشرق به نقل از فارس، ایران و عربستان دو کشور قدرتمند در خاورمیانه محسوب می‌شوند که در عین مشترکات زیاد، دارای تفاوت‌هایی نیز هستند، تفاوت‌هایی که بعضاً باعث اختلافات و تضادهایی بین آنها شده و رقابت‌های سختی را بین آنها رقم زده است.
اختلافات دو کشور ریشه در تاریخ دارد (اختلافات سیاسی که منجر به همپیمانی ایران و رژیم صهیونیستی شد و تکاپوی ریاض برای سیادت بر خاورمیانه و...) که به‌خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شدت یافت.
عوامل چالش برانگیز در روابط ایران و عربستان
پیروزی انقلاب اسلامی و واهمه صدور آن
پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و امضای معاهده کمپ دیوید بین مصر و رژیم صهیونیستی، فرصت مناسبی بود تا عربستان نفوذ منطقهای خود را توسعه بخشد، اما این خوشحالی، بزرگ‌ترین نگرانی خاندان آل سعود از صدور انقلاب ایران را کاهش نداد. البته گفتمان رایج دولت ایران نیز در آن سال‌ها صدور انقلاب بود.
تضادهای ایدئولوژیک
پادشاهی عربستان سعودی خود را «امالقرای» جهان اسلام میداند و در بعد منطقهای و فراتر از آن در جهان اسلام نقشی مهم برای خود قائل است و با استفاده از امکانات مالی و مزیت منحصر به فرد خود یعنی وجود «حرمین شریفین» در سرزمین وحی با حمایت از کشورهای همسو و جریانات وابسته به خود در کشورهای اسلامی، در پی بسط حوزه نفوذ منطقهای خود است. سعودیها معتقدند که ایران به دنبال گسترش تشیع در خلیجفارس و سایر کشورهای منطقه است.
مهمترین مسائل تهدیدآمیز مطرح شده از سوی سعودیها درباره ایران، سیاست صدور انقلاب و تلاش برای سرنگونی دولتهای منطقه، ایجاد هستههای خفته هواداران ایران در کشورهای عربی، آموزش اتباع کشورهای عربی برای انجام عملیات به اصطلاح خرابکارانه، تلاش برای بینالمللی کردن حرمین شریفین و طرح شعارهای ضد آمریکایی و ضد صهیونیستی به منظور جلب نظر شهروندان اهل سنت منطقه میباشد.
در سطح منطقهای، عربستان سعودی از افزایش نقش ایران در افغانستان، لبنان، فلسطین، سوریه، عراق و یمن نگران است. تحولات سال‌های اخیر در منطقه که موجب افزایش نفوذ جمهوری اسلامی و شیعیان شده و شکست و ناکامی عربستان در گسترش نفوذ خود بر این کشورها، خشم و عصبانیت شدید آل سعود را به همراه داشته است.
عوامل متغیر افزایش تنش‌ها
کشتار حجاج ایرانی در سال 1366
به گفته علی جنتی سفیر سابق ایران در کویت، مهمترین حادثه تأثیرگذار بر روابط دو کشور پس از انقلاب، کشتار جمع کثیری از حجاج ایرانی (275 نفر) در مکه مکرمه بود که از سوی نیروهای امنیتی و ارتش عربستان و به بهانه برگزاری مراسم «برائت از مشرکین» صورت گرفت و پس از آن، عربستان سفارتخانه خود را در تهران تعطیل و روابط دیپلماتیکش را قطع کرد و برای مدتی اعزام حجاج ایرانی به این کشور متوقف شد.
جنگ عراق و حمایت عربستان از رژیم صدام
حمایت‌های گسترده مالی عربستان سعودی از رژیم صدام در جریان جنگ تحمیلی و اینکه ریاض در طی هشت سال جنگ از متحدان اصلی بغداد علیه تهران بود، نمونه‌ای بارز از چالش‌های دو کشور پس از انقلاب اسلامی است.
نفت؛ تیغی دولبه
در نشست تابستان سال جاری (1391) اوپک بود که ایران قصد داشت سطح تولید را کاهش دهد، اما عربستان با این درخواست مخالفت کرد و سرانجام نشست اوپک با نتیجه حفظ سطح تولید خاتمه یافت. پس از آن بود که سعود الفیصل وزیر خارجه عربستان گفت که کشورش از سلاح نفت علیه ایران استفاده می‌کند و در پی آن عربستان سطح تولید خود را افزایش داد. مقامات سعودی نیز بارها مدعی شده‌اند که قادر به پرکردن جالی خالی نفت ایران هستند. وعده‌ای که بعدها در عمل محقق نشد.
تحولات بحرین و نگرانی پادشاه سعودی
اعتراضات در بحرین و ورود نیروهای سعودی در اسفند ماه 1389 به این کشور در قالب نیروهای موسوم به «سپر جزیره» که سرکوب معترضان بحرینی را به همراه داشت، از دیگر موارد اختلاف برانگیز بین ایران و عربستان است.
ایران مقامات سعودی را به دخالت در امور بحرین متهم کرد و در مقابل هم ریاض مدعی شد که ایران در دامن زدن به تحرکات بحرین نقش داشته است.
اعدام شهروندان ایرانی در سکوت مقامات سعودی
فروردین ماه سال جاری (1391) بود که انتشار خبری اذهان عمومی جامعه ایران را دچار بهت و حیرت کرد. خبری مبنی بر اعدام شهروندان ایرانی در عربستان در رسانه‌های ایران منتشر شد. این در حالی بود که سعود الفیصل وزیر خارجه عربستان در تماس تلفنی علی‌اکبر صالحی وزیر خارجه ایران به وی اطمینان داده بود که چنین چیزی رخ نداده است. اما حدود 2 ماه بعد دولت عربستان با ارسال یادداشتی به ایران اعدام این افراد را تأیید کرد.
بحران سوریه؛ تلاش سعودی برای تغییر معادلات منطقهای
بحران در سوریه زمینه دیگری برای بروز اختلافات بین ایران و عربستان فراهم کرد. ایران به عنوان متحد استراتژیک سوریه در منطقه همچنان از بشار اسد حمایت می‌کند و این در حالی است که عربستان در زمره کشورهایی قرار دارد که سلاح و تجهیزات مورد نیاز معترضان در سوریه را تأمین می‌کنند.
این عرصه را باید یکی از مهمترین عرصه‌های تقابل ایران و عربستان نامید، چرا که پس از سقوط رژیم مبارک در مصر موازنه منطقهای تغییر کرد و عربستان تلاش دارد تا این موازنه را با کنار رفتن اسد از قدرت، به منطقه بازگرداند.
جزایر سه‌گانه
جزایر سه‌گانه ایرانی (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی) نیز همواره یکی از موارد اختلاف بین دو کشور بوده، در حالی که مقامات ریاض از ادعاهای امارات درباره جزایر سه‌گانه حمایت می‌کرده‌اند، مقامات ایران همواره این جزایر را جزء لاینفک تمامیت ارضی کشورمان خوانده‌اند.
اشتراکات دو کشور
همسایگان دو سوی خلیج فارس
عربستان و ایران همسایگان دو سوی خلیج فارس هستند و خواه، ناخواه باید با یکدیگر رابطه داشته باشند.
سازمان اوپک
اوپک اگر چه یکی از میادین اصلی رقابت ایران و عربستان است ولی می‌تواند عامل همکاری دو کشور نیز باشد. همانطور که در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و خاتمی و به دنبال سیاست تنش زدایی آنها، این همکاری باعث افزایش و تثبیت قیمت نفت شد.
«محمدصالح صدقیان» مدیر مرکز عربی مطالعات ایران در این باره می‌گوید: هرگاه دو کشور در زمینه نفتی همکاری را در پیش گرفته‌اند، شاهد وضعیت مناسب بازار نفت بوده‌ایم.
همکاری‌های امنیتی
صدقیان در این خصوص با اشاره به قرارداد امنیتی بین ایران و عربستان که در سال 2001 منعقد شد، گفت: در همان دوران یک موافقتنامه تجاری نیز بین دو کشور به امضا رسید.
«تقریب مذاهب اسلامی» یا «مرکز گفت‌وگوی مذاهب اسلامی»
مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در سال 1369 به دستور مقام معظم رهبری تأسیس شد تا اتحاد امت اسلامی را رقم بزند.
24 مردادماه سال جاری (1391) بود که در مراسم افتتاحیه کنفرانس سران کشورهای اسلامی در مکه، پیشنهاد تأسیس مرکز گفت‌وگوی مذاهب اسلامی از سوی پادشاه عربستان مطرح شد که این موضوع می‌تواند زمینه‌های همکاری بیشتر دینی بین ایران و عربستان را فراهم آورد.
همکاری نخبگان فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دو کشور
به گفته صدقیان، مراکز مطالعاتی زیادی در عربستان وجود دارد و نخبگان فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دو کشور می‌توانند نقش مهمی در گسترش روابط داشته باشند که این امر از طریق سفر آنها و تبادل نظر بینشان امکانپذیر است.
محمد صالح صدقیان مدیر مرکز عربی مطالعات ایران
نیاز به طرحی نو برای آینده روابط دو کشور
ایران و عربستان دارای نقاط اشتراک و همگرایی زیادی هستند، اما در عین حال نقاط اختلاف و تضادهای 2 کشور نیز کم نیستند. برخی از این اختلافات مثل مسئله بحرین یا کشتار حجاج ایرانی مقطعی بوده و با گذشت چند سال تغییر می‌کنند؛ اما برخی از این اختلافات ریشه‌ای است و به سادگی نمی‌توان بر آنها فائق آمد که موضوع رقابت‌های منطقهای برای گسترش حوزه نفوذ و نیز درگیری دیرینه مذهبی(اختلاف شیعه - سنی) و تاریخی (که از آن به عنوان عرب و عجم یاد می‌شود) از آن جمله‌اند.
به نظر می‌رسد تا زمانی که پادشاهان سعودی به ایران اسلامی به عنوان خطری که تلاش دارد با صدور انقلاب و گسترش مذهب تشیع، سیادت آنها بر جهان عرب را دچار چالش کند، نگاه می‌کنند و ایران نیز تغییر محوریت جهان عرب از عربستان را دنبال می‌کند، نمی‌توان برای روابط 2 کشور چشم‌انداز روشنی را متصور بود.
برای تغییر در روابط تهران و ریاض باید طرحی نو درانداخت که آغاز آن می‌تواند گسترش روابط نخبگان دو کشور باشد.
